महाराजाधिराज मराठा सम्राट बिंबदेव यादव – बिंबस्थान मुंबई (बॉम्बे) चे संस्थापक.

महाराजाधिराज मराठा सम्राट बिंबदेव यादव – बिंबस्थान मुंबई (बॉम्बे) चे संस्थापक.

आजही बहुतांश लोकांना असा गैरसमज आहे की मुंबई किंवा बॉम्बेचे इतिहास 1661 साली सुरू होतो, जेव्हा पोर्तुगीज राजकुमारी कॅथरिन ब्रागांझा हिचा विवाह इंग्लंडच्या चार्ल्स दुसऱ्यासोबत झाला आणि लग्नाच्या हुंड्यात सात बेटे ब्रिटिशांच्या हातात पडली.

परंतु मुंबईचा इतिहास खूप पूर्वीपासून म्हणजे इ.स.च्या 5व्या शतकात कोकणातील मोरियांच्या घराण्याने घारापुरीवर राज्य केले होते तेव्हापासून सुरू होतो. पण विशेषतः उत्तर मुंबई शहराला आधुनिक रूप मिळण्यास सुरुवात झाली ती 13व्या शतकातील माहिकावती राज्याचे सम्राट महाराज बिंबदेव यादव यांच्या काळात. ते देवगिरीच्या मराठा  सम्राट रामदेवराव यादव यांचे पुत्र होते.

अलाउद्दीन खिलजीने देवगिरीवर हल्ला केल्यानंतर, राजकुमार बिंबदेव यांनी किनारपट्टीकडे माघार घेतली आणि पारनेर ते आसगरपर्यंतचा प्रदेश जिंकून पर्नेर, बोडी, संजन, दमन, शिरगाव या किल्ल्यांवर अधिकार मिळवला. त्यांनी माहिकावती (आजचे माहिम) येथे आपली राजधानी स्थापन केली. त्यांच्यासोबत त्यांचे राजगुरू पुरुषोत्तम पंत कावळे व 11 सरदार होते.

त्या काळी उत्तर कोकणात कोळी आणि आगरी समाज प्रामुख्याने राहत होते. बिंबदेवांनी पैठण, चांपानेर आणि पाटणहून कुशल लोक आणले. त्यांनी मध्यमदिन यजुर्वेदी ब्राह्मणांच्या 9 कुटुंबांसोबत देशातून आलेल्या 27 सोमवंशी आणि 9 नागवंशी मराठा क्षत्रिय कुटुंबांचाही वसवाटा केली. याशिवाय पाचकलशी, पठारे प्रभू व भंडारी यांसारख्या अनेक समाजांना त्यांनी आपल्या राज्यात वसवले.

"माहिकावतीची बखर" या ग्रंथानुसार बिंबदेव हे धर्मनिष्ठ व न्यायप्रिय राजा होते. त्यांनी आपले राज्य 15 महसुली विभागांमध्ये (महालांमध्ये) विभाजित करून त्यात 1624 गावे सामाविष्ट केली. त्यांनी आपल्या कुलदेवता प्रभावती देवीचे एक भव्य मंदिर बांधले, ज्याच्या शेजारी त्यांचा राजवाडा होता. (हे मंदिर आजही प्रभादेवी भागात आहे, अनेक वेळा पुनर्बांधले गेले असले तरी मूळ परंपरा आजही टिकून आहे.) त्यांच्या न्यायालयाचे ठिकाण दादरमधील नायगाव येथे होते.

माहिम, प्रभादेवी आणि दादर भागातून बिंबदेवांचा शासन सुरू होता. बखरीत माहिमच्या बंदरातून आंतरराष्ट्रीय व्यापार कसा होत होता, मीठ निर्मिती, भंडारी समाजाचे ताडी उतार, तसेच ठाणेतील घोडबंदर या प्रसिद्ध घोड्यांच्या बाजारपेठेचा उल्लेख आहे. माहिम राजधानी असली तरी मालाड व मरोल या महत्वाच्या प्रांतांमध्ये 'देशाई' किंवा 'देशाळा' नावाचे राज्यपाल होते.

इ.स. 1303 मध्ये बिंबदेव यांचे निधन झाले. त्यानंतर त्यांचा पुत्र महाराज प्रतापबिंबदेव यांनी माहिम किल्ला बांधला.

इ.स. 1368 मध्ये राजा हंबीरराव यांच्या काळातील एक शिलालेख भाभा अणुशक्ती केंद्र (देवनार) परिसरात सापडतो, ज्यात देवनार येथील एका सरदाराला दिलेल्या जमिनीचा उल्लेख आहे. हा फतवा दिल्लीच्या सुलतान फिरोजशाह तुघलक यांच्या अधिपत्याखालील वतनदार हंबीरराव यांच्या नावाने त्यांच्या प्रधान अरी सिन्ही प्रभू यांनी दिला होता. हंबीरराव यांना "महाराजाधिराज" या उपाधीने गौरवले असून, त्यांच्या राज्याची राजधानी माहिम-बिंबस्थान अशी सांगितली आहे. (हंबीरराव हे बिंबदेवांच्या वंशातीलच असण्याची शक्यता आहे.)

बॉम्बे हे नाव कदाचित बिंबदेव यांच्या 'बिंबस्थान' या मूळ नावाचा इंग्रजीतून अपभ्रंश असावा, अशी एक लोकप्रिय लोकसांस्कृतिक धारणा आहे!

बिंबदेव महाराजांची ही गौरवशाली परंपरा म्हणजेच मुंबईच्या इतिहासाची खरी सुरुवात आहे!