हिंदवी स्वराज्याचे सरसेनापती संताजीराजे घोरपडे यांच्या चरणासी कोटी कोटी प्रणाम..

हिंदवी स्वराज्याचे सरसेनापती संताजीराव घोरपडे (मृत्यू: १८ जून, इ.स. १६९७) 

हे मराठा साम्राज्याचे १६८९ ते १६९७ या काळात सरसेनापती होते.

 संभाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर छत्रपती राजाराम यांनी मराठ्यांच्या राज्याची धुरा वाहिली. त्याच काळातले संताजी घोरपडे यांचे नाव धनाजी जाधव यांच्यासोबत घेतले जाते. या दोघांनी मिळून अत्यंत दीर्घ काळ (१७ वर्षे) औरंगजेबच्या बलाढ्य सेनेचा सामना केला. मोगल सैनिकांमध्ये संताजी आणि धनाजी यांची प्रंचड दहशत होती. मोगल छावण्यांवर गनिमी हल्ले हे यांच्या युद्धनीतीचा भाग होते. अत्यंत नाजूक पडत्या काळात मराठ्यांचे स्वराज्य नष्ट होण्यापासून वाचवले व जसजसे औरंगजेबाचा प्रतिकार क्षीण होत गेला तसतसे संताजी घोरपडे यांनी स्वराज्य पसरवण्याचे धोरण अवलंबले.

 १७०७ मध्ये औरंगजेबाच्या मृत्यूसमयी मराठ्यांनी मध्य भारतापर्यंतचा भूभाग स्वराज्यात आणला होता.

 शिवाजी महाराजांनी स्थापिलेल्या स्वराज्याला संताजी व धनाजी यांनी वाचवले व पसरवले. पुढे मराठ्यांनी १८ व्या शतकात जवळपास संपूर्ण भारतावर आपला दरारा निर्माण केला.

 संताजी घोरपडे यांच्या वडिलांनी म्हाळोजीराव घोरपडे यांनी- कुरुंदवाड येथे प्रयागतीर्थ म्हणून ओळखले जाणाऱ्या पंचगंगा आणि कृष्णा नदीच्या संगमावर एक सुब्रह्मण्येश्वर महादेवाचे मंदिर बांधले आहे

 मंदिरासमोर संताजी घोरपडे यांची समाधी आहे. कुरुंदवाड संस्थानाधिपती श्रीमंत रघुनाथ दादासाहेब पटवर्धन यांनी मंदिराशेजारी नदीवर १७९५ साली एक घाट बांधला आहे एक महान सरसेनापतींच्या नावे(संताजी घोरपडे). या ठिकाणी दरवर्षी सत्संग व घाटपरिसर स्वच्छता मोहीम राबवली जाते. 

शिवाजी महाराजांना एका पेक्षा एक असे सेनापती लाभले; तीच परंपरा पुढे संभाजीच्या कालात हंबीरराव मोहिते यांनी चालू ठेवली. संभाजीराजांना आणि कवी कलशांना संगमेश्वर गावी शेख निजाम याने पकडले आणि त्याच वेळेस म्हाळोजी घोरपडे मारले गेले. या नंतर मोघलांनी रायगड घेतला आणि जणू मराठ्यांचे हे राज्य (महाराजांचे दिव्य स्वप्नच) नष्ट होते काय अशी परिस्तिथि निर्माण झाली. पण याच वेळेस महाराजांच्या आणि संभाजीच्या तालमीत तयार झालेले काही रणझुंझार पुढे सरसावले आणि याच मराठी भूमीत त्या मस्तावलेल्या मोघल बादशाहला गाडला. 

या योद्ध्यांत एक आघाडीचा वीर म्हणजे "सरसेनापती संताजी घोरपडे."  मराठ्यांचा इतिहास सेनापती संताजी घोरपडे यांचे नाव न घेता पूर्ण होऊच शकत नाही.

 चोलराजा हा घोरपडे घराण्याचा वंशज. चोलाराजचा मोठा मुलगा पिलाजी घोरपडे (बाजी घोरपडे यांचे आजोबा) हा मुधोळची जहागीर संभाळून होता, तर त्याचा दुसरा पुत्र वल्लभजी यांस वाई प्रांतातल्या पाटिलक्या देण्यात आल्या होत्या. 

याच वल्लभजींचा नातू म्हणजे "म्हाळोजी घोरपडे" . यांना संगमेश्वरी वीर मरण प्राप्त झाले. आणि ज्यांनी स्वराज्य रक्षणात मोलाची कामगिरी बजावली, तो वल्लभजीचा पणतू म्हणजे सरसेनापती संताजी घोरपडे, 

म्हाळोजी घोरपडे हे शिवाजी महाराजांस आपल्या ५०० स्वारानिशी येऊन मिळाले. 

म्हाळोजी हे पुढे पन्हाळगडाचे तट-सरनौबत होते. संभाजी जेव्हा दिलेरखानाकडून निघून आले तेव्हा त्यांची व्यवस्था पन्हाळ्यावर केली होती, आणि सोबतीस म्हाळोजी घोरपडे दिले होते. 

असे कापशीकर घोरपडे घराण्याचा इतिहास सांगतो. संभाजीच्या संपूर्ण कारकिर्दीत म्हाळोजी घोरपडे हे स्वराज्य राखण्याचे काम चोख करीत होते. शिरक्यांचे बंड मोडून काढण्याच्या वेळी स्वतः संभाजीराजांच्या सोबत म्हाळोजी घोरपडे होते. 

मोगल सरदार मुकर्रबखान जेव्हा संगमेश्वर येथे संभाजीराजांस कैद करण्यास पोचला, तेव्हा म्हाळोजी घोरपडे यांनी लढाई केली, पण ते मारले गेले.

संताजी घोरपडे यांचे नक्की जन्म साल माहीत नसले, पण जयसिंह पवारांच्या अंदाजानुसार साधारण १६४५ असू शकते. चिटणीस बखर सांगते की हंबीररावांच्या हाताखाली जे अनेक वीर होते त्यात एक संताजी घोरपडे होते. अहमदाबाद, बुरहानपूर, जालना, सिंदखेड हे मुलूख लुटत हंबीरराव स्वराज्यात आले. हंबीररावांच्या विनंतीवरून संताजीस जुमलेदारी मिळाली. दक्षिण दिग्विजय मोहिमेत कोप्पल प्रांत जिंकणे ही एक महत्त्वाची योजना होती. कोपल हे आदिलशाहीचे सरदार हुसैनखान आणि कासीम खान यांचे ठाणे होते. या मोहिमेत हंबीरराव यांनी या पठाण बंधूंचा पाडाव केला आणि कोपल स्वराज्यात सामील केले. ९१ कलमी बखर सांगते की या युद्धात संताजी आणि बहिर्जी घोरपडे यांनी मोठे रण माजवले. पण जालन्याच्या स्वारीत संताजीच्या हातून काही तरी चूक झाली म्हणूनच शिवाजीमहाराजांनी त्यास मुजऱ्यास न येण्याची शिक्षा ठोठावली असे ९१ कलमी बखर सांगते.

 जालन्याची मोहीम ही शिवाजीमहाराजांच्या जीवनातील शेवटची मोहीम. जालना शहर मराठयांनी ४ दिवस लुटले पण लूट परत आणताना रणमस्तखान या मोगल सरदाराने हल्ला केला आणि तो बरीच लूट परत घेऊन गेला, या युद्धात सिधोजी निंबाळकर कामी आले.

नागोजी माने याने संताजी घोरपडेंना बेसावध असताना मारल्याची नोंद इतिहासात आहे.

कुरुंदवाड येथल्या (दत्ताचे प्रसिद्ध ठिकाण नरसोबाचीवाडी वरून हे ठिकाण दिसते. अवघ्या 400 मीटर अंतरावर आहे.) पंचगंगा आणि कृष्णा नदीच्या संगमावरील सुब्रह्मण्येश्वर महादेवाच्या समोर संताजी घोरपडे यांची समाधी आहे. येथे संताजी घोरपडे यांच्या अस्थींचे रक्षाविसर्जन केले गेले. त्यांची आणखी एक समाधी

 सातारा जिल्ह्यात आहे. म्हसवड गावापासून दहा किलोमीटर अंतरावर कारखेल गाव आहे. त्या गावात ही समाधी आहे. 

संताजी घोरपडे यांच्या वडिलांनी - म्हाळोजीराव घोरपडे यांनी- कुरुंदवाड येथे प्रयागतीर्थ म्हणून ओळखले जाणार्‍या पंचगंगा आणि कृष्णा नदीच्या संगमावर एक सुब्रह्मणेश्वर महादेवाचे मंदिर बांधले आहे. मंदिरासमोर संताजी घोरपडे यांची समाधी आहे. 

कुरुंदवाड संस्थानाधिपती श्रीमंत रघुनाथ दादासाहेब पटवर्धन यांनी मंदिराशेजारी नदीवर १७९५ साली एक घाट बांधला आहे. 

शंभु राजांच्या मृत्यु नंतर मोघलंनी कोकणात मुसंडी मारली. खुद्द रायगडाला विळखा पडला, जुल्फिकार खान याने रायगड आणि आसपासचा परिसर जिंकण्यासाठी पराकाष्ट केले. याच दरम्यान संताजी खर्या अर्थाने एक नेता म्हणुन उदयास आले. त्यांनी राजाराम, ताराराणी, राजसबाई यांस धनाजी बरोबर सुखरूप विळख्यातुन बाहेर काढले. राजाराम राजे प्रतापगड मार्गे वासोटा, पन्हाला करत बेदनुरच्या राणीच्या साह्याने जिंजिंस सुखरूप निघून गेले. येथे महाराष्ट्रात, शंभुराजांच्या मृत्यु आणि मराठ्यांचे राज्य संपणार या धुंधित मोघल गाफिल झाले होते. नेमक्या याच गोष्टीचा फायदा संताजिने घेत खुद्द औरंगजेबाच्या तंबूवरील कळस कापून नेले. संताजीने आपल्या बंधू आणि विठोजी चव्हाण यांच्या साह्याने अवघ्या २००० सैन्यानिशी तुलापुर येथील मोघल छावणीवर हल्ला करुन त्यांची बहुत हानीकरुन सिंहगडावर पसार झाले. (संदर्भ-मराठ्यांचे स्वातंत्र्य युद्ध) नंतर संताजिंनी जुल्फिकार खानावर हल्ला केला. जुल्फिकार त्या वेळेस रायगडाला वेढा घालून बसला होता. या छाप्यात त्यांना बरीच लूट मिळाली, ती घेउन ते थेट पन्हाल्यास असलेल्या राजाराम राजांस भेटले.(संदर्भ-मराठ्यांचे स्वातंत्र्य युद्ध)साधारण १६८९ (नोव्हे- डिसे) या कालात शेख निजाम कोल्हापुरास होता. ह्यास संताजिने युद्धात हरवले, मुकर्रब खान याच युद्धात जबर जख्मी झाला (संदर्भ-मराठ्यांचे स्वातंत्र्य युद्ध) . पुढे त्याचा (मुकर्रब खान) कुठे उलेख सापडत नाही बहूदा तो नंतर या जख्मानमुले मेला सुद्धा असेल.

पुढे हाच स्वातंत्र लढा संताजी-धनाजीने बेलगाव-धारवाड़ करत कर्नाटक प्रांतात नेला. नंतर ह्यांनी जिंजीकड़े आपला मोर्चा वळवला. जिंजी किल्ल्यास जुल्फिकार खान, त्याचा बाप असद खान, आणि शेहजादा काम्बक्ष वेढा घालून बसले होते. संताजी साधारण १५ हजाराचे घोड़दल घेउन तर धनाजी साधारण १० हजाराचे घोड़दल घेउन जिंजिंस थडकले. प्रथम धनाजी आपली फौज घेउन सामोरे आले आणि मोगली सैन्यावर हल्ला केला. मागुन येणार्या संताजिंस अलिमर्दाखान आडवा आला. अलिमर्दाखान हा जिंजिंच्या मोगली फौजेला रसद पुरवित असे. त्याची रसद मारीत संताजी पुढे निघून गेले. (संदर्भ- जेधे शकावली) या लढाईची फ्रेंच गवरनर मार्टिन याने आपल्या डायरित नोंद केलि आहे. संताजी आणि धनाजी यांच्या या जोशा समोर मोगल सैन्याची दाणादाण उडाली. जिंजीच्या मोगली सैन्याचीतर वाताहात झाली. त्यांची रसद तोडली गेली, अफवांचे पीक उठवले जाऊ लागले होते. त्यात किल्ल्यातुन मोगली फौजेवर हल्ले होऊ लागले. स्वतः जुल्फिकार खान रसद आण्यास बाहेर पडला असता त्याचा सामना संताजी बरोबर झाला. जुल्फिकार खान कसाबसा आपला जीव वाचवत परत छावनित आला. जुल्फिकार खानने राजारामकड़े वाट मागितली आणि जिंजीचा वेढा उठवण्याचा वायदा केला. २२ जानेवारी १६९३ रोजी हुक्माची वाट न पाहता मोगली सैन्य जिंजी सोडून वांदीवाश येथे निघून गेले.

 (संदर्भ- मराठ्यांचे स्वतंत्रयुद्ध.)

जुल्फिकार खानास वाट दिल्यावरून संताजी आणी राजाराम राजात वाद निर्माण झाला. वास्तविक संताजी हे एक खरे सेनानी होते त्यांना राजकारणाची तितकीशी जाण असण्याची शक्यता कमी होती. या उलट राजाराम राजांस अनेक राजकारणी मंडली सल्ले देत होती.संताजी जिंजी सोडून कांचीपुरमला निघून गेले. वाटेत त्यांना कासिमखान जिंजी कड़े चालून येत असल्याची बातमी मिळाली. कासिम खानास बादशाहने जुल्फिकार खानास मदत करण्यासाठी पाठविले होते. कांचीपुरम नजिक कावेरिपाक या ठिकाणी खान असताना संताजीने अचानक हल्ला चढ़विला. अगदी थोड्याच वेळात खानाच्या फौजेचा धुव्वा उडाला आणी खान कांचीपुरमला पलुन गेला, तिथे त्याने देवलांचा आश्रय घेतला आणी धोका मिटे पर्यंत तिथेच लपून बसला.याच दरम्यान बहिर्जी घोरपडेने राजाराम विरोधात बंडखोरी केलि आणी याचप्पा नायका संगे मोगलान विरोधात लढु लागले.राजारामने संताजिंस सुद्धा सेनापति पदावरून दूर केले. आता सेनापति पद धनाजी जाधवान कड़े देण्यात आले होते. येथे एक लक्ष्यात घेण्या सारखी गोष्ट म्हणजे, सेनापतिपद गेले तरी संताजीने मोग्लान विरोधातला लढा चालूच ठेवला. ते मोग्लाना वतना साठी किंवा कुठच्या पदासाठी जाउन मिळाले नाहीत. हाच खरा मराठ्यांचा स्वातंत्र लढा जो १८५७ च्या क्रांति पेक्षा ही किती तरी पटीने सरस होता.जाने १६९५ दरम्यान संताजी ने कर्नाटकातुन मुसंडी मारली ती थेट बुरहानपुरात. मोगली सुबेदाराने प्रतिकार करण्याचा प्रयन्त केला पण मराठ्यांच्या २०००० सैन्या पुढे त्याचा निभाव लागला नाही आणि तो बुरहानपुर सोडून पलुन गेला. मराठयानी बुरहानपुर लूटले आणि ही बातमी जेव्हा औरन्ग्यास कळली तेव्हा त्याने बुरहानपुरच्या सुबेदारास बांगड्यानचा आहेर पाठवला.नंतर संताजीने सुरत लूटण्याचा बेत आखला होता पण तसे न करता त्याने वेढा घातला तो नंदुरबार शहरास. नंदुरबारच्या सुभेदाराने शहर राखण्यासाठी संताजी बरोबर लढाई केली. संताजी नंदुरबारला जास्ती वेळ वेढा घालून बसले नाहीत आणि ते परत खटाव प्रांतात आले. तिथे त्यांने अनेक मोगल सरदारांना लढाईत मारले, अनेक मोगल सरदार युद्ध सोडून पलुन गेले, अनेक सरदार कैद झाले. (संदर्भ- मराठ्यांचे स्वातंत्रयुद्ध.)

संताजीच्या कारकिर्दीत दोन मोठे विजय म्हणजे दोड्डरी ची लढाई आणि दूसरी बसवापट्टणची लढाई. या दोन लढायांची तुलना साल्हेर किंवा कांचनबारीच्या लढायांशी होऊ शकते. संताजीस नेस्तनाबूत करण्यासाठी औरंगजेबाने कासिम खाना बरोबर अनेक नामवंत सरदार त्यांच्या मागे पाठवले होते. कासिम खान बरोबर खानाजाद खान, असालत खान, मुराद खान, सफसिख खान असे अनेक सरदार मोठा तोफखाना, भरपूर धन, आणि काम्बक्षचे सुद्धा सैन्य दिमतीला दिले होते. संताजी मोगल सैन्याच्या हालचाली वर लक्ष ठेउन होते. त्यांना आपल्या गुप्तहेरा कडून बित्तंबातमी मिळत होती. कासिम खानाने आपले सामान रवाना केल्याची खबर संताजीस मिळाली. संताजिने गनिमी काव्याचे डाव आखले आणि त्या प्रमाणे आपल्या सैन्याच्या ३ तुकड्या केल्या. पहिल्या तुकडीने कासिम खानाच्या सामानावर हल्ला केला. तो हल्ला परतावण्यासाठी कासिम खानने आपले बरेच सैन्य खानाजाद खाना बरोबर तिथे पाठवून दिले. संताजिच्या दुसर्या तुकडीने खानाजाद खानाला वाटेत गाठला आणि लढाई सुरु केली. आता कासिम खानाची छावणीत शुकशुकाट होता, तीच संधी साधत मराठ्यांच्या तिसर्या तुकडीने या छावणीवर हल्ला केला आणि मोगली सैन्याची पूरी वाताहात करून टाकली. मोगली सैन्य रणंगण सोडून पळत सुटले आणि दोडेरीच्या गढ़ीचा आश्रय घेतला. संताजीने या गढ़ीला वेढा घातला आणि मोगलांची रसद मारली. दोडेरीच्या मोगल किल्लेदाराने किल्ल्याचे दरवाजे बंद केले आणि बाहेर असलेल्या कासिम खानाच्या सैन्यास संताजीच्या तावडीत मोकले सोडले. कासिम खान आणि त्याचे सरदार दोरखंड लाउन एक रात्री किल्ल्यात निघून गेले, फौजेला संताजीच्या तोंडी देऊन. जसे दिवस जाऊ लागले तशी किल्ल्यातली रसद सुद्धा संपत आली. खानाचे सैन्यतर उपाशी मरू लागले. शेवटी मोग्लंनी संताजीकड़े जीवदानाची याचना केली. संताजीने मोग्लांचे अनेक हत्ती, घोडे, तोफा, नगद, आणि सोबत दोन लाख होनाची खंडणी घेतली. ही नामुष्की सहन न होउन कासिम खानाने विष पिउन आत्महत्या केली. या लढाईचे दाखले मोगल इतिहासकार देतात पण आपल्या इतिहासकारांनी या एका मोठ्या लढाईचे साधे वृत सुद्धा दिले नाही.(संदर्भ- मराठ्यांचे स्वातंत्रयुद्ध.)

अवघ्या 2000 सैन्या सोबत लाखोंच्या पटीत सैन्य आसणाऱ्या मोगल छावणीत घुसुन बादशाहाच्या छावणीचे कळस कापले.असे साहस करण्यासाठी ध्येयवेडे असावे लागते .ते संताजी घोरपडेनीं दाखवले. प्रत्येक इतिहासप्रेमीच्या आंगावर रोमांच ऊभे राहवे असेच हे धाडस होते. घोडे पाणी पीत नसतील तर.. मराठ्यांच्या शत्रूचे घोडे जर पाणी पीत नसतील तर त्यांना 'पाण्यात संताजी-धनाजी दिसतात का,’ असे विचारले जाई.

राष्ट्र परचक्राचा सामना करत असताना संभाजीराजेंसारखा मोहरा कालपटावरुन अचानक नाहिसा होणे हि मरांठ्यांच्या दृष्टिने फार हानीकारक बाब होती. शंभुराजांच्या बलिदानानंतर अवघ्या सहा महिन्यातच मरांठ्यांचे राज्य मोडले. औरंगजेबाला वाटले मराठे संपले. तो दिल्लीकडे परतायच्या तयारीला लागला. आणि अचानक एक वादळ घोंगावु लागले. त्या वादळाने मुगल साम्राज्यरुपी जहाजाची छत्रचामरे चिरफाळली,डोलकाठ्या मोडल्या. आणि त्याला परत अपयशाच्या सागराच्या मध्यभागी नेवून ठेवले व यशाचा किनारा कधीही दिसु दिला नाही. दख्खनच्या धर्तीवर उसळलेल्या या वादळाचे नाव होते संताजीराजे घोरपडे. संताजी नावाच्या वादळासमोर भले भले उध्वस्त झाले..... शंभु राज्यांच्या तालमीत तयार झालेले हे वादळ होते....ह्या वादळाला मग कशाची तमा असायला हवी...?  अगदी शंभूराजांप्रमाणेच निर्भिड असे हे वादळ होते... लाखोंच्या पटीत असलेल्या सैन्यात मुठभर सैन्य घेऊन घुसण्याच काळीज फक्त मराठाच बाळगु शकतो.... त्याला एक वेडेपण लागते.. ध्येयाने वेडे व्हावे लागते. संगमेश्वरी शंभूराजांनी संताजीचा हात हाती घेवुन सांगितले कि "ज्या धेय्यासाठी मनुष्य जगतो वा मरतो ना ते ध्येय अति भव्य असायला हवे ज्याने मनुष्याचे जिवन आनमोल ठरते." या वचनाला संताजी आखेरपर्यंत जागले. सामान्य स्वार राऊतापासुन कारकिर्दिला सुरवात करनार्या संताजी आपल्या पराक्रमाच्या जोरावर सेनापतीपद मिळवले. शिवाजीराजांचा गनीमी काव्याचे तंत्र संताजींनी आधिक विकसीत केले. आणि शत्रुच्या रणगाझी सेनानींना धुळ चारली. राष्ट्राच्या आपत्काली उभ्या देहाची तलवार करुन ज्या कडोविकडीने संताजी शत्रुवर कोसळले तो प्रवास थक्क करणारा होता.

कमीतकमी वेळेत व कमीतकमी सैन्याच्या साहाय्याने त्यांनी मोगलांच्या अफाट सेनासागराचा संपुर्ण पराभव केला. महाराष्ट्र ते जिंजी असा युध्दाचा पैस वाढवला. आणि मोगलांच्या शक्तिचे विभःजन केले. वेगवान मोहिमा ही त्यांच्या लढ्याचि खासीयत होती. निम्म्याहुन आधिक शत्रु सैन्य त्यांनी स्वतःभोवती गुंतवुन ठेवले होते. दोड्डेरीचीलढाई व बसवापट्टणची लढाई त्यांच्या असामान्य नेतृत्वाचा कळसच होता.मोगल सैन्यानी संताजी नावाची अशी काही दाशत खाल्ली होती कि कोणीही मोगल सेनानी स्वतःहुन संताजींचा सामना करायला धजावत नसे. तरिपण सडेतोडपणामुळे स्वराज्याचे कारभारी संताजींचा द्वेष करत.धनाजी जाधवांसारखा परममित्र त्यांच्या जिवावर उठला. त्यातुनच म्हसवडच्या नागोबा माने याच्या सैन्यांकडुन त्यांचा खुन झाला. एक अतुलनीय सेनानीची अशी अखेर व्हावी हेच नियतीमान्य आसावे. त्यांना जर अजुन आयुष्य लाभले आसते तर मरांठ्यांचा मुघलांविरोधी लढा लवकर संपला असता.१८५७ ऐवजी हाच कार्यकाल मराठ्यांचा स्वातंत्रसंग्राम मानला पाहिजे. इथुनच मराठ्यांना जाणीव झाली कि आपण मोगलांना हारवु शकतो. इथुनच मराठ्यांच्या उत्तरेकडील सत्ताविस्तराला प्रारंभ झाला. आज आपण म्हणतो कि थोरल्या बाजीरावांनी दिल्लीवर वर्चस्व राखले त्याची बिजे संताजींच्या लढ्यातच पेरलेली होती. संताजींनी शत्रुच्या मनात असा काही खौफ पैदा केला होता कि मोगली सैन्यांच्या घोड्यांना पाणी पितानासुध्दा भीतीने दचकत असत. प्रत्येक मराठ्याने अभिमानाने छाती बडवुन बडवुन सांगावे असे हे संताजी घोरपडेंचे शौर्य आहे. संताजी म्हणजे...  स्वराज्याच्या शत्रुसाठी साक्षात मृत्यू होता... असो इतिहासात जर तरला स्थान नसते.

हिंदवी स्वराज्याचे सरसेनापती संताजीराजे घोरपडे यांच्या चरणासी कोटी कोटी प्रणाम..

संदर्भ- मराठ्यांचे स्वतंत्रयुद्ध.