या अवशेषांतून नव्याने उलगडलेल्या राष्ट्रकुटांच्या इतिहासाची ही ओळख…नांदेड‌ जिल्ह्यातील कंधार येथील राष्ट्रकूट राजधानी

गेल्या एक-दोन वर्षांत नांदेड‌ जिल्ह्यातील कंधार परिसरातल्या विविध उत्खननांत अनेक शिल्पावशेष सापडले आहेत. या अवशेषांतून नव्याने उलगडलेल्या राष्ट्रकुटांच्या इतिहासाची ही ओळख…

👉 महराष्ट्रात उत्तरेकडील बलाढ्य  राष्ट्रकूट यांचे नांदेड जिल्ह्यातील कंधार राजधानी 

 खरंतर, राष्ट्रकूट काळात  जाणीवपूर्वक नागरीकरणाची प्रक्रिया रूढ होती, त्यातून विविध वसाहतींची आणि नगरांची निर्मिती होत होती. सातवाहन काळात प्रतिष्ठान, तुंगर, सोपारासारख्या स्थानांचा विकास होत होता, वाकाटक काळात नगरधन, रामटेक, मांढळ यासारखी स्थानं विदर्भात विकसित झाली. राष्ट्रकूट काळात वेरूळ परिसरातील स्थानं, विशेषतः माण्याखेटक नंतर उत्तरेकडील सत्ताकेंद्र म्हणून कंधार या स्थानाचा विकास राष्ट्रकूट राजा कृष्ण पहिला याच्यापासूनच होऊ लागला.

👉राष्ट्रकुटांचे साम्राज्य आणि त्यांचा संघर्ष हा बंगालपासून - तामिळनाडू, गुजरात, आंध्र-कर्नाटकातील सत्तांच्या बरोबर झाला आहे.

👉जगतुंग समुद्र' या जलाशयाची निर्मिती

 स्थानाचा विकास राष्ट्रकूट राजा कृष्ण पहिला याच्यापासूनच होऊ लागला. राष्ट्रकूट राजा कृष्ण दुसरा याचा मुलगा जगतुंग हा अल्पावधीत मृत्यू पावल्यामुळे त्याच्या स्मृतीप्रीत्यर्थ 'जगतुंग समुद्र' या जलाशयाची निर्मिती केली गेली होती. प्रारंभी स्कंधावार (लष्करी छावणी) म्हणून असलेलं हे स्थान व सतत होणारा सत्तासंघर्ष या पार्श्वभूमीवर कंधारचा संपूर्ण विकास करण्याचं राष्ट्रकूट राजा कृष्ण तिसरा याने ठरविलं आणि दहाव्या शतकात एक नियोजनबद्ध नगर रचण्याचा आराखडा निर्माण करण्यात आला.

 अभ्यासताना या सर्व बाबी लक्षात ठेवाव्या लागतात.
स्थानांचा संपर्क चालुक्य, चौल या राजघराण्यांबरोबर होता. राष्ट्रकुटांचे साम्राज्य आणि त्यांचा संघर्ष हा बंगालपासून - तामिळनाडू, गुजरात, आंध्र-कर्नाटकातील सत्तांच्या बरोबर झाला आहे. परिणामी येथील व्यापरी आणि कलाकार यांचा वावर राष्ट्रकुटांच्या साम्राज्यात होत होता. कंधारची शिल्पं अभ्यासताना या सर्व बाबी लक्षात ठेवाव्या लागतात.

👉जलव्यवस्था आणि लघुद्योगांच्या वाढीकडे निश्चितच लक्ष दिले

राष्ट्रकूटांनी एका नगरीचा विकास करताना परिसरातील जलव्यवस्था आणि लघुद्योगांच्या वाढीकडे निश्चितच लक्ष दिले असणार. ह्या लेखाचा हेतू केवळ राष्ट्रकूटकालीन कंधार अधोरेखित करणे हाच आहे. कंधारविकासाचं हे सातत्य पुढे चालुक्य, यादव व बहमनी काळातही सुरू राहिलं. कंधार किल्ल्याचं महत्त्व तर मध्ययुगीन इतिहासामध्ये अठराव्या शतकापर्यंत कायम होतं!
राष्ट्रकूटांनी एका नगरीचा विकास करताना परिसरातील जलव्यवस्था आणि लघुद्योगांच्या वाढीकडे निश्चितच लक्ष दिले असणार. ह्या लेखाचा हेतू केवळ राष्ट्रकूटकालीन कंधार अधोरेखित करणे हाच आहे. कंधारविकासाचं हे सातत्य पुढे चालुक्य, यादव व बहमनी काळातही सुरू राहिलं. कंधार किल्ल्याचं महत्त्व तर मध्ययुगीन इतिहासामध्ये अठराव्या शतकापर्यंत कायम होतं!
राष्ट्रकूटांनी एका नगरीचा विकास करताना परिसरातील जलव्यवस्था आणि लघुद्योगांच्या वाढीकडे निश्चितच लक्ष दिले असणार. ह्या लेखाचा हेतू केवळ राष्ट्रकूटकालीन कंधार अधोरेखित करणे हाच आहे. कंधारविकासाचं हे सातत्य पुढे चालुक्य, यादव व बहमनी काळातही सुरू राहिलं. कंधार किल्ल्याचं महत्त्व तर मध्ययुगीन इतिहासामध्ये अठराव्या शतकापर्यंत कायम होतं!. प्रारंभी स्कंधावार (लष्करी छावणी) म्हणून असलेलं हे स्थान व सतत होणारा सत्तासंघर्ष या पार्श्वभूमीवर कंधारचा संपूर्ण विकास करण्याचं राष्ट्रकूट राजा कृष्ण तिसरा याने ठरविलं आणि दहाव्या शतकात एक नियोजनबद्ध नगर रचण्याचा आराखडा निर्माण करण्यात आला.

👉शिल्पावशेष एकत्रीकरण करून श्री. केशवराव धोंडगे यांनी त्यांच्या कार्यपध्दतीप्रमाणे जतन करून ठेवले आहेत.

   शिल्पावशेष एकत्रीकरण करून श्री. केशवराव धोंडगे यांनी त्यांच्या कार्यपध्दतीप्रमाणे जतन करून ठेवले आहेत. काही शिलालेखसुद्धा त्यांत आहेत. या सर्व पार्श्वभूमीवर आपण कंधारसारख्या स्थानाचा व्यवस्थिपणे अभ्यास केल्यास असं लक्षात येतं की, राष्ट्रकूट कृष्ण तिसरा (इ.स. ९३९-९६८) याकाळात झालेल्या कामांच्या संदर्भात एक मोठा शिलालेख कोरून ठेवण्यात आला आहे. तिन्ही बाजूंनी, कोरलेली ही लेखशिळा अनपेक्षितपणे बहाद्दरपूर परिसरात खासबाग या स्थानालगत असलेल्या बारवेत (विहीर) उपलब्ध झाली.

 👉डी.सी. सरकार आणि भट्टाचार्य या विद्वानांनी तिचे वाचन केलेले आहे.

     डी.सी. सरकार आणि भट्टाचार्य या विद्वानांनी तिचे वाचन केलेले आहे. हा लेख सुद्धा खालील बाजूने खंडित आहे. असे असले तरी या लेखाच्या वाचनामुळे अनेक बाबी स्पष्ट झाल्या.

👉मुळात श्री. अ. स. आळतेकर यांनी 'राष्ट्रकूट राजे व त्यांचा काळ' हा ग्रंथ लिहिला किंवा 'प्लीट' याने हरेकिन्नी ताम्रपट संपादित केला.

  मुळात श्री. अ. स. आळतेकर यांनी 'राष्ट्रकूट राजे व त्यांचा काळ' हा ग्रंथ लिहिला किंवा 'प्लीट' याने हरेकिन्नी ताम्रपट संपादित केला, यावेळी 'कंधारपुरवराधीश्वर' अशी पदवी धारण करणारा राष्ट्रकूट राजा व त्यात आलेले कंधार हे स्थळ.

👉कंधारपुरवराधीश्वर' अशी पदवी धारण करणारा राष्ट्रकूट राजा व त्यात आलेले कंधार हे स्थळ.

 👉डॉ. हरिहर ठोसर, डॉ. शोभना गोखले यांच्या प्रयत्नामुळे कंधार या स्थानाचा राष्ट्रकुटांशी असलेला संबंध स्पष्ट होत गेला.

   तथापि पुढे, या परिसरात झालेल्या कामामुळे विशेषतः डॉ. हरिहर ठोसर, डॉ. शोभना गोखले यांच्या प्रयत्नामुळे कंधार या स्थानाचा राष्ट्रकुटांशी असलेला संबंध स्पष्ट होत गेला.

  कंधार येथील शिलालेखांमध्ये राष्ट्रकूटकालीन नगररचनेचा आराखडा एकप्रकारे नोंदविला गेला होता व जाणीवपूर्वक या स्थानाचा विकास केला होता. या लेखात प्रारंभी दंतिदुर्ग व कृष्ण पहिला यांच्याविषयीचा उल्लेख करून राष्ट्रकुटांची वंशावळ दिली आहे. या स्थानाचे भौगोलिक महत्त्व, भूस्थळ रचना व पर्यावरणाचा अभ्यास करून, जलाशयांसाठी सुयोग्य अशा स्थानाची निवड करून 'हत्तीनाला' हा एक जलप्रवाह अडवून तेथे कृष्ण दुसरा यांच्या काळातच 'जलतुंग समुद्र' या जलाशयाची निर्मिती करण्यात आली होती. यासाठी जवळपास ८५० मी. लांबीचा मातीचा बंधारा बांधण्यात आला व या परिसरातील 'मण्यार नदी' व हा जलाशय यातील उंच-सखल भागाचा योग्य उपयोग करून बंधारे तसेच विविध बारवांची एक शृंखला निर्माण केली गेली. परिणाम म्हणून मण्यार ही मांजरीची उपनदी व त्या काठावर असलेला हा संपूर्ण परिसर हा पाणलोट क्षेत्राचा भाग बनवून विकसित केला गेला. यामुळे निर्माण होणाऱ्या बागाईत क्षेत्राचा व अधिक उत्पादनाचा विनियोग विविध लोकोपयोगी कामासाठी झाला असावा.

👉राष्ट्रकूट मान्यखेटकशी संबंध होता.

    कंधार येथे प्रत्यक्ष उपलब्ध झालेल्या शिल्पावशेषांचा विचार करता शिलालेखात नोंदवलेल्या वास्तुंपेक्षा कितीतरी अधिक वास्तू या नगरात होत्या. येथे राष्ट्रकूटकालीन अन्य दोन खंडित शिलालेख मिळाले आहेत. त्याचे परिपूर्ण वाचन झालेले नाही. तथापि या स्थानाचा मान्यखेटकशी संबंध होता.

👉राष्ट्रकूट कालीन हिंदू शिल्पांचा ठेवा कंधार :-

    हिंदू शिल्पांचा विचार केल्यास येथे मातृका उपासनेचा संप्रदाय रुढ होता. सप्तमातृकांच्या पूर्णाकार म्हणता येतील अशा मूर्ती मिळाल्या आहेत. तर सप्तमातृकांचे लहान पटही मिळाले आहेत. लज्जागौरीची मोठ्या स्वरूपातील मूर्ती हे आणखी वैशिष्ट्य नोंदवता येईल. याशिवाय गाणपत्य आणि महिषासुरमर्दिनीची उपासना करणारा एक मोठा संप्रदाय या परिसरात अस्तित्वात होता.

👉डॉ. मधुकर ढवळीकर व डॉ. अरविंद जामखेडकर यांनी केलेल्या उत्खननांमध्ये क्षेत्रपाल मंदिराचा आराखडा 

या ठिकाणी डॉ. मधुकर ढवळीकर व डॉ. अरविंद जामखेडकर यांनी केलेल्या उत्खननांमध्ये क्षेत्रपाल मंदिराचा आराखडा उपलब्ध झाला. साधारणपणे ६२ फूट एवढ्या मोठ्या आकाराची क्षेत्रपालाची मूर्ती होती. मध्य आशियातील सर्वात मोठे मूर्ती-शिल्प अशी त्याची नोंद केली गेली आहे. त्रिनेत्र असलेल्या या क्षेत्रपालाच्या कानाची पाळी पाच फुटाची आहे. हे खंडित अवशेष सध्या कंधारच्या किल्ल्यात ठेवलेले आहेत. येथे पार्वती तसेच द्वारपाल यांच्याही मूर्ती असाव्यात असे उपलब्ध अवशेषांवरून वाटते. येथे शैव व वैष्णव संप्रदायांचे स्वतंत्र अस्तित्व नोंदवता येईल. इतक्या मोठ्या प्रमाणात शिवलिंगे व विष्णुमूर्ती मिळाल्या आहेत.

👉राष्ट्रकुटांनी वेरूळच्या कैलास लेण्यापलीकडे जास्त वास्तू बांधल्या नाहीत, ही रूढ धारणा आता कालबाह्य ठरली आहे

    राष्ट्रकुटांनी वेरूळच्या कैलास लेण्यापलीकडे जास्त वास्तू बांधल्या नाहीत, ही रूढ धारणा आता कालबाह्य ठरली आहे. कंधार येथे अनेक वास्तुंचे घटक अवशेष उपलब्ध झाले आहेत. यामध्ये मंदिराच्या शिखरास असलेली स्तुपिका, मकरतोरण, कीर्तिमुख, व्यालशिल्प, गाभाऱ्याच्या प्रवेशालगतच्या चंद्रशिळा, स्तंभांचे विविध प्रकार आणि मंदिराच्या मंडोवर भागास असलेल्या शिल्पांच्यापैकी सुरसुंदरी व अप्सरांचे शिल्प उपलब्ध झाले आहे.

     स्थानांचा संपर्क चालुक्य, चौल या राजघराण्यांबरोबर होता. राष्ट्रकुटांचे साम्राज्य आणि त्यांचा संघर्ष हा बंगालपासून - तामिळनाडू, गुजरात, आंध्र-कर्नाटकातील सत्तांच्या बरोबर झाला आहे. परिणामी येथील व्यापरी आणि कलाकार यांचा वावर राष्ट्रकुटांच्या साम्राज्यात होत होता. कंधारची शिल्पं अभ्यासताना या सर्व बाबी लक्षात ठेवाव्या लागतात.

👉राष्ट्रकूटांनी एका नगरीचा विकास करताना परिसरातील जलव्यवस्था आणि लघुद्योगांच्या वाढीकडे निश्चितच लक्ष दिले

राष्ट्रकूटांनी एका नगरीचा विकास करताना परिसरातील जलव्यवस्था आणि लघुद्योगांच्या वाढीकडे निश्चितच लक्ष दिले असणार. ह्या लेखाचा हेतू केवळ राष्ट्रकूटकालीन कंधार अधोरेखित करणे हाच आहे. कंधारविकासाचं हे सातत्य पुढे चालुक्य, यादव व बहमनी काळातही सुरू राहिलं. कंधार किल्ल्याचं महत्त्व तर मध्ययुगीन इतिहासामध्ये अठराव्या शतकापर्यंत कायम होतं!

    

कंधार (नांदेड): शहरातील राष्टकुटकालीन भूईकोट किल्ला पर्यटकांसाठी मेजवानी ठरत आहे. २०१७ मध्ये या किल्ल्यास जवळपास १ लाख ३ हजार पर्यटकांनी भेट दिली. यात विद्यार्थी, इतिहास प्रेमी व हौशी पर्यटकांचा समावेश आहे. 

कंधार शहरास हिंदू, बौद्ध, जैन,व मुस्लिम धार्मिक स्थळांची मोठी देणगी लाभली आहे. यात भूईकोट किल्ला मोठी भर टाकतो. किल्ल्याची रचना व अंतर्गत वास्तू वैशिष्ट्यपूर्ण असल्याने ते पर्यटकांना नेहमी आकर्षणाचा विषय ठरतात.  यामुळेच सन 2016 साली किल्ल्याला 84 हजार 233 पर्यटकांनी भेट दिली तर सन 2017 ही संख्या वाढत जाऊन 1 लाख 3 हजार 345 वर पोहचली. 

किल्ला संवर्धन कामे चालूराष्ट्रकुटकालीन भुईकोट किल्ला स्थापत्यकलेची अतिशय देखणी वास्तु मानली जाते़ २४ एकरवरील विस्तीर्ण बांधकाम इतिहासप्रेमी व पर्यटकांना भुरळ घालणारे आहे़ तटबंदी, बुरुज व आतील बारादरी, लालमहाल, राणीमहाल, शिशमहाल, बारूदखाना, कैदखाना, जलमहाल, दरबार महल, राजा महाल, राजबाग स्वार, अंबरखाना, प्रवेशद्वार, भुयारी मार्ग आदी किल्ल्यातील बांधकामे, कलाकुसर आदीने वास्तु भक्कम करण्यात आली़ या वास्तुला खंदकाचे संरक्षण कवच देण्यात आले़ ऐतिहासिक वास्तुचा बाराशे वर्षांचा वैभवशाली समृद्ध वारसा 

©®लेखक &माहिती संकलक 

©®नितीन घाडगे

संदर्भ:-1)शिल्पावशेष एकत्रीकरण करून श्री. केशवराव धोंडगे यांनी त्यांच्या कार्यपध्दतीप्रमाणे जतन करून ठेवले आहेत.

         2)डी.सी. सरकार आणि भट्टाचार्य या विद्वानांनी तिचे वाचन केलेले आहे.

         3)मुळात श्री. अ. स. आळतेकर यांनी 'राष्ट्रकूट राजे व त्यांचा काळ' हा ग्रंथ लिहिला किंवा 'प्लीट' याने हरेकिन्नी ताम्रपट संपादित केला.

         4)डॉ. मधुकर ढवळीकर व डॉ. अरविंद जामखेडकर यांनी केलेल्या उत्खननांमध्ये अनेक बाबी नमूद केल्या आहेत.