मध्ययुगीन इतिहासाचा अभ्यास करताना समकालीन कागदपत्रात कित्येकदा अनेक माणसांचे हुद्दे, पद व त्यांस अनुसरुन त्यांची असणारी कामं वाचनात येतात. परंतु हे शब्द बरेचदा फारसी असतात आणि त्यामुळे त्या शब्दांचा मराठी तर्जुमा नेमका काय आहे, याचा माग काढत असताना फारसी - मराठी शब्दकोश उपयोगी आला.

मध्ययुगीन इतिहासाचा अभ्यास करताना समकालीन कागदपत्रात कित्येकदा अनेक माणसांचे हुद्दे, पद व त्यांस अनुसरुन त्यांची असणारी कामं वाचनात येतात. परंतु हे शब्द बरेचदा फारसी असतात आणि त्यामुळे त्या शब्दांचा मराठी तर्जुमा नेमका काय आहे, याचा माग काढत असताना फारसी - मराठी शब्दकोश उपयोगी आला. 

त्यानुसार हे शब्दार्थ काढताना या शब्दांत आता जे हुद्दे किंवा पदं या माणसांची होती ती काहींची आडनांव पण झाली हे पण लक्षात सहजपणे आलं. उदाहरणार्थ चिटणीस, जमेनीस, इनामदार, गुमास्ते, चौगुले, काशीद, कारखानीस, जकातदार इत्यादी, तर काही शब्दांचे अर्थ समजले. 

उदाहरणार्थ निजाम म्हणजे व्यवस्थापक तर आलमगीर जे औरंगजेबाने धारण केलेले नाव म्हणजे जगज्जेता. (तो अर्थातच झाला नाही कारण मराठ्यांनी त्याला याच मातीत गाडला)

तर सांगायचा मुद्दा हा की हे शब्द सामान्य वाचकांना माहीत गार होतीलच परंतु इतिहास अभ्यासकांना पण उपयोगी पडतील यात शंका नाही. सोबत शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ पद व अर्थ जोडत आहे.

बहुत काय लिहिणे....

मर्यादेयं विराजते....

१) अखबारनवीस - बातमीदार 

२) अंमलदार - अधिकारी 

३) अमानतदार - ठेव सुरक्षित ठेवणारा 

४) अर्जदार - याचक 

५) आसामदार - वेतन घेणारा 

६) अहलकार - कारकून 

७) आलमगीर - जगज्जेता 

८) आलम पनहा - जगाचा संरक्षक 

९) इज्जतदार - प्रतिष्ठित 

१०) इनामदार - इनामी जमिनीचा मालक 

११) उमराव - श्रेष्ठ सरदार 

१२) उमेदवार - हितेच्छु 

१३) कदरदान - गुणग्राहक 

१४) कबिलेदार - कुटुंब वत्सल 

१५) कमानगार - धनुष्य करणारा 

१६) कल्हईगार - कल्हई करणारा 

१७) कलंदर - बेपर्वा मनुष्य 

१८) कलम बहाद्दूर - लेखणीशुर 

१९) कसाब - खाटीक 

२०) काजी - मुस्लिम धर्मशास्त्राने न्याय करणारा  

२१) कायदेबाज - कायदेपंडित 

२२) कारकून - पत्र लेखक किंवा खर्डेघाश्या 

२३) कारखानीस - कारखान्याचा कारकून 

२४) कारभारी - कार्यकर्ता किंवा नवरा 

२५) कारागीर - कुशल कामगार 

२६) काशीद - पत्र पोहोचविणारा दूत 

२७) किमयागार - किमया करणारा 

२८) किल्लेदार - दुर्गाधिपती किंवा किल्लेकरी  

२९) किसान - शेतकरी 

३०) कुल अखत्यारी - सर्वाधिकारी 

३१) कुलाहपोश - टोपीवाला इंग्रज 

३२) कुली - गुलाम 

३३) कैदी - बंदिवान 

३४) कोतवाल - दरोगा 

३५) खजांची (खजिनदार) - कोषाध्यक्ष 

३६) खरीददार - विकत घेणारा 

३७) खानसामा - भोजन व्यवस्थापक 

३८) खानजाद - दासीपुत्र 

३९) खावंद- स्वामी किंवा मालक 

४०) खासनीस किंवा खाजगीवाले - राजाच्या खासगीचा अधिकारी 

४१) खासदार- नोकर किंवा मोतद्दार 

४२) खासबारदार - खाशाची बंदूक धरून बरोबर चालणार नोकर 

४३) खासबारगीर- हुजूरचा घोडेस्वार 

४४) खिजमतगार- सेवक किंवा हुजऱ्या 

४५) खुशमस्कऱ्या - विदूषक 

४६) खुशालचंद - रिकामटेकडा मनुष्य 

४७) गुमास्ता - पाठवलेला प्रतिनिधी किंवा मुतालिक 

४८) गुलाम- विकत घेतलेला नोकर 

४९) गोलंदाज - तोफा डागणारा किंवा तोपची 

५०) चाबूक स्वार - घोडे शिकवणारा 

५१) चिटणीस - राजपत्रे लिहिणारा 

५२) चोपदार - सोन्याचांदीची काठी हाती धरून राजापुढे चालणारा व ललकालणारा 

५३) चौरी बरदार - चवरी ढाळणारा 

५४) जकातदार - जकात वसूल करणारा 

५५) जमेनीस - एक वसुली अधिकारी किंवा हिशेब तपासी अधिकारी 

५६) जमातदार - टोळीचा नायक 

५७) जमादार - सर शिपाई 

५८) जमानदार - हमीदार 

५९) जमीनदार - स्वतः साठी काही वसूल कापून बाकीचा सरकारात पाठवणारा वतनदार 

६०) जल्लाद - फाशी देणारा 

६१) जहाँपनाह - रक्षणकर्ता 

६२) जहांगीर - जगज्जेता 

६३) जामदार - वस्त्रागार व रत्नागार यावरील अधिकारी 

६४) जासूद - हरकारा किंवा निरोप पोहोचवणारा 

६५) जिरेगार- चिलखत तयार करणारा 

६६) जेजालंदाज - जेजाल्याचा मारा करणारा 

६७) तकसिमदार - वाटेकरी किंवा हिस्सेकरी 

६८) तपासनीस - चौकशी करणारा अधिकारी 

६९) तरतूदकर - व्यवस्थापक 

७०) ताकीददार - रखवाली संरक्षक 

७१) ताशेकरी - ताशा वाजवणारा 

७२) तिरंदाज - बाण मारणारा 

७३) दफतरदार - हलक्या दर्जाचा अधिकारी 

७४) दबीर - राज चिटणीस 

७५) दरम्यानदार - मध्यस्थ 

७६) दर्यावर्दी - खलाशी किंवा नावाडी 

७७) दरवान - द्वारपाल किंवा द्वाररक्षक 

७८) दर्वेश - फकीर 

७९) दरोगा - देखरेख ठेवणारा अधिकारी 

८०) दलाल- मध्यस्ती किंवा अडत्या 

८१) दामनगीर - दावेदार 

८२) दीद्वान - पहारेकरी 

८३) नकासगार - नक्षीकाम करणारा 

८४) न्याहारगीर - मिश्र पदार्थातून शुद्ध धातू काढणारा 

८५) नक्कल नवीस - प्रत काढणारा 

८६) नगारची - दुमदुभी वाजवणारा 

८७) निगेबान - पहारेकरी 

८८) नायब - दुय्यम अधिकारी 

८९) निजाम- व्यवस्थापक 

९०) निशाण बारदार - निशाण धरणारा 

९१) निशाणबाज - उत्तम नेम मारणारा 

९२) नेब गैबत - वरिष्ठांच्या गैरहजेरीत काम करणारा 

९३) नोकर - सेवक किंवा चाकर 

९४) प्यादा- पायाचा शिपाई 

९५) पातशहा - सम्राट 

९६) पागनीस- रिसाल्याकडील कारकून 

९७) पारसनीस- फारसी पत्र व्यवहार करणारा 

९८) पेशकार - मदतनीस किंवा मुतालिक 

९९) पेशवा - पुढारी किंवा पंतप्रधान किंवा सामोरे जाणारा 

१००) पोतदार - नाणे पारखी 

१०१) पोतनीस - जमा खर्च लिहिणारा 

१०२) फौजदार - एक पोलीस अधिकारी 

१०३) बखशी - सैन्यात पगार वाटणारा 

१०४) बजाज - कापडाचा व्यापारी 

१०५) बद्रका - वाट सोबती किंवा संरक्षक 

१०६) बर्कंदाज - बंदूक (घेतलेला) शिपाई 

१०७) बरखुरदार - उपभोग घेणारा किंवा फळ खाणारा 

१०८) बागवान - माळी 

१०९) बाजिन्दा - फसवणूक करणारा 

११०) बाजीकार - उत्पादक 

१११) बाजीगर - खेळ खेळणारा 

११२) बारगीर - धन्याने दिलेला घोडा ठेवणारा स्वार शिपाई 

११३) मक्तेदार - मक्ते देणारा 

११४) मुजुमदार - वसुलाचा हिशोब तपासनीस 

११५) मनसबदार - हुद्देदार अधिकारी 

११६) ममलकत मदार - राज्याधार 

११७) मलिक नवीस - राज चिटणीस 

११८) मशालजी - दिवटी धरणारा 

११९) महालदार - रक्षक किंवा पहारेकरी 

१२०) मिरासदार - वडिलोपार्जित मिराशीचा उपभोग घेणारा 

१२१) मुखत्यार -सर्वाधिकारी 

१२२) मुजावर - मशिदीचा नोकर 

१२३) मुतालिक - उपमंत्री किंवा नायब 

१२४) मुन्शी- फारसी पत्रव्यवहार करणारा पारसनीस 

१२५) मुलूखदार - दौलतवंत 

१२६) मोतद्दार - ( घोड्याची) काळजी घेणारा 

१२७) मोहतसिब - निषिद्ध कामाची चौकशी करणारा धर्मशास्त्री 

१२८) मौलवी - इस्लाम धर्मशास्त्री 

१२९) यारेदी - मदतनीस 

१३०) रिसालदार - घोडदळावरील अधिकारी 

१३१) वाकनीस - वृत्तांत लेखक 

१३२) वतनदार - वडिलोपार्जित मिळकतीतून उत्पन्न घेणारा 

१३३) वजीर- प्रधान 

१३४) शहा- राजा 

१३५) शिकेनीस - मुद्राधिकारी 

१३६) शिकलगार - हत्यारे साफसूफ करून पाणी देणारा 

१३७) सक्का - पाणी देणारा नोकर 

१३८) सरखेल- सेनापती किंवा अंमलदार 

१३९) सुतरस्वर - उंटा वरील स्वर 

१४०) सुभेदार - प्रांताधिकारी 

१४१) सुरनीस - सनदा , वरती, कौलनामे यावर सुरु सूद यार या तीन शब्दांचे शिक्के करणारा 

१४२) हकीम - वैद्यक जाणणारा 

१४३) हलकरा - जासूद 

१४४) हशम - शिपाई किंवा प्यादा 

१४५) हाशमनवीस - हशमाकडील कारकून 

१४६) हिम्मत बहादूर - शूरवीर 

१४७) हुकुमतपन्हा - सत्ताधीश 

१४८) हुक्केबारदार - हुक्के सांभाळणारा 

१४९) हुजऱ्या - निकटवर्ती सेवक 

१५०) हुद्देदार - अधिकारी 

१५१) हेजीब - वकील 

संदर्भ - फारसी - मराठी शब्दकोश 

©® अतुल श्रीनिवास तळाशीकर