महाराणी येसूबाई साहेब यांच्या समाधीचा शोध सातारा

महाराणी येसूबाई साहेब यांच्या समाधीचा शोध सातारा येथील जिज्ञासा संस्थेने लावला असून,त्या संदर्भातील त्यांनी दिलेली प्रेस नोट पुढे दिली आहे. मराठ्यांच्या इतिहासामधील जे काही महत्त्वाचे शोध गेल्या दशकामध्ये नोंदवले गेले. अशा महत्त्वाच्या शोधांमध्ये महाराणी येसूबाई साहेबांच्या समाधीचा शोध हा अव्वल क्रमांकावर नोंदवला जाईल याची मला खात्री आहे. हा समाधीचा शोध घेण्यासाठी सातारा नगरीचे उपनगराध्यक्ष सुहास राजेशिर्के, जिज्ञासा संस्थेचे निलेश पंडित आणि त्यांच्या सहकार्यानी गेली अनेक वर्ष याचा पाठपुरावा केला होता. मराठ्यांच्या सार्वभौमत्वासाठी स्वातंत्र्यासाठी ज्यांनी  सण 1690 ते 1719 असी प्रदीर्घकाळ कैद भोगली. महाराणी येसूबाई साहेब यांनी शंभूराजांच्या नंतर मराठ्यांचे राज्य सावरून धरण्यासाठी महान त्याग केला. अशा महाराणींच्या महत्त्वाच्या स्मारकाचा शोध या इतिहास संशोधकांनी घेतला आहे.महाराष्ट्र शासनाने या शोधाची तातडीने दखल घेऊन या समाधीस्मारकाचे जतन संवर्धन करावे अशी अपेक्षा करूया. 

इंद्रजीत सावंत ,

१६-३-२०२३,

कोल्हापूर.

महाराणी येसूबाईंच्या समाधीची मुळ जागा सापडली......

राजधानी सातारासंबंधी महत्त्वाचे संशोधन; जुने दस्तावेज, नकाशांचा आधार

राजधानी साताऱ्यातील माहुली हे गाव धार्मिक अंगाने प्रसिद्ध आहेच; परंतु येथे असलेल्या अप्रतिम कलाकुसरीने नटलेल्या वास्तूंमुळेदेखील हा साताऱ्याचा एक ऐतिहासिक वारसा ठरतो. या कलावारशामध्ये सतराव्या शतकापासून बांधलेली मंदिरे, नद्यांवरचे घाट तसेच राजघराण्यातील महत्त्वाच्या व्यक्तींच्या समाध्यांचा समावेश होतो. कालौघात सातारच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचा असलेला वारसा, त्यांचे निर्माते याबद्दलची माहिती विस्मृतीत गेली. त्यामुळे जुन्या कागदपत्रांच्या आधारे त्यांच्या इतिहासाचे संशोधन नव्याने करावे लागत आहे. मराठा साम्राज्याच्या इतिहासातील एक महत्त्वाच्या व्यक्ती महाराणी येसूबाई यांची समाधीदेखील माहुलीतच आहे. आजपर्यंत अनेक इतिहास अभ्यासकांनी त्याच्या स्थाननिश्चितीसाठी परिश्रम घेतले आहेत. सातारास्थित जिज्ञासा इतिहास संशोधन व संवर्धन संस्था व संलग्न असणाऱ्या अभ्यासकांनी नुकतेच इतिहासकालीन काही पत्रे व नकाशाच्या आधारे महाराणी येसूबाई यांच्या समाधीची स्थाननिश्चिती केली आहे.

  

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्नुषा, छत्रपती संभाजी महाराजांच्या पत्नी व सातारा शहराचे संस्थापक छत्रपती शाहू महाराजांच्या मातोश्री यांचे इतिहासातील महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. सुमारे तीस वर्षे इतक्या प्रदीर्घ कालावधीत औरंगजेबाच्या नजर कैदेत काढल्यानंतर 1719 मध्ये त्यांचे साताऱ्यात आगमन झाले. त्यानंतर मृत्यूपर्यंत त्यांचे वास्तव्य साताऱ्यातच होते. त्यांच्या मृत्यूची तारीख अजूनतरी उपलब्ध झालेली नाही. परंतु 1729 च्या दरम्यान त्यांचा साताऱ्यात मृत्यू झाला असावा असे अभ्यासकांचे मत आहे. त्यानंतरच्या काळात त्यांची घुमटी म्हणजेच समाधी माहुली येथे बांधण्यात आली असाही उल्लेख सापडतो; परंतु पुढच्या जवळपास तीनशे वर्षाच्या प्रदीर्घ कालखंडात राजघराण्यातील इतर समाध्यांप्रमाणेच या समाधीचे स्थानदेखील विस्मृतीत गेले. येसूबाईंच्या समाधीचा शोध घेण्याचे काम काही ज्येष्ठ इतिहास संशोधकांनी केले होते. त्यात अग्रक्रमाने वा. सी. बेंद्रे यांचे नाव घ्यावे लागेल. बेंद्रे सरांनी 1970 च्या दशकात त्यांच्यासमोर आलेल्या साधनांच्या आधारावर येसूबाईंची समाधी कृष्णा-वेण्णा संगमात नदीपात्रात असणाऱ्या छत्रपती शाहू महाराजांच्या समाधीनजीकच असावी असा एक अंदाज वर्तविला होता. त्यानुसार त्या ठिकाणी उत्खननदेखील झाले होते. परंतु ठोस असे काही आढळून आले नाही. 

त्यानंतर 1991 ला अहमदनगर वस्तुसंग्रहालयात कार्यरत असणारे सुरेश जोशी यांनी बेंद्रे सरांचे मत खोडून काढत संगम माहुलीतील छत्रपती शाहू महाराजांच्या लाडक्या श्वानाच्या समाधीसमोर असणाऱ्या एका समाधीकडे निर्देश करत तीच येसूबाईंची समाधी असावी असा अंदाज वर्तवला होता. या दोघांव्यतिरिक्त आणखी काही अभ्यासकांनीदेखील समाधीच्या जागेबाबत वेगवेगळी मते व्यक्त केली होती. परंतु ठोस पुराव्याअभावी काहीही सिद्ध होऊ शकले नाही.

2005 मध्ये जिज्ञासा मंचच्या वतीने महाराणी ताराबाई यांच्या समाधीचे अवशेष शोध मोहीम घेण्यात आली होती. या मोहिमेस सातारचे माजी नगराध्यक्ष दिवंगत छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे पाठबळ लाभले होते. खरंतर तेव्हापासूनच येसूबाईंच्या समाधीच्या शोधास सुरुवात झाली होती. साधारणतः सहा वर्षांपूर्वी माहुलीतील हरिनारायण मठाच्या कागदपत्रात या समाधीचा नामोल्लेख आढळून आला होता. परंतु त्याची स्थाननिश्चिती होत नव्हती. त्यासाठी जुन्या जाणत्या लोकांकडून घेतलेली मौखिक माहिती, पुराभिलेखागार कार्यालयाकडून मिळालेले दस्तावेज, तसेच माहुलीच्या हरिनारायण मठाची कागदपत्रे याच्या आधारावर शोध घेण्याचे काम सुरू होते. अखेर काही दिवसांपूर्वीच एका जुन्या नकाशाच्या आधारे समाधीचे नक्कीच स्थान निश्चित करण्यात यश मिळाले. 

संगम माहुली गावात शिरत असतानाच डाव्या बाजूस एक मोठा चौथरा लागतो. या चौथऱ्यावर छत्रपती शाहू महाराजांच्या पत्नी सगुणाबाई यांचे वृंदावन व त्याच्या पाठीमागील बाजूस सगुणेश्वराचे देवालय आहे. सगुणाबाईंचा मृत्यू 25 जुलै 1748 झाला व त्यानंतर त्यांच्या समाधीच्या कामास सुरुवात झाली. या समाधीच्या पुढील बाजूस उजव्या हाताला कृष्णा-वेण्णामाईंची रथशाळा आहे. याला लागूनच पाठीमागील बाजूस पूर्वाभिमुख एक अवाढव्य बांधकाम दिसते. एका चौरस चौथर्‍यावर अष्टकोनी आकारात हे बांधकाम आहे. त्याच्या चारही बाजूस गोलाकार दगडी खांबांनी ते सुशोभित केले आहे. ही वास्तू अवाढव्य असली तरी पुढे असलेला रथशाळा व आजूबाजूला वाढलेल्या वस्तीमुळे जवळ गेल्याशिवाय दृष्टिपथात येत नाही. या वास्तूचा चौथरा राजचिन्हांनी सजवलेला असून, अतिशय देखण्या स्थापत्यशैलीत तिचे बांधकाम झालेले दिसते. कालौघात वरील घुमटाचे थोडे नुकसान झाले असले तरी आजमितीस जवळपास तीनशे वर्षानंतरही दगडात बांधलेली ही वास्तू दिमाखात उभी आहे. वास्तुसाठी केलेला खर्च व कलाकुसर यावरून ही वास्तू राजघराण्यातील एखाद्या मोठ्या व्यक्तीची समाधी असावी याचा अंदाज सहज येतो. परंतु ही समाधी छत्रपती संभाजी महाराजांच्या महाराणींची आहे हे सिद्ध झाल्यामुळे सातारच्या इतिहासातील फार मोठा ऐतिहासिक वारसा दृष्टिपथात आलेला आहे.

समाधीचा शोध ज्या इनामपत्राच्या आधारावर घेतला गेला ती माहुलीस्थित हरिनारायण मठाची ऐतिहासिक कागदपत्रे आहेत. यात 5 नोव्हेंबर 1756 सालातील पत्रे आहेत. या पत्राची सुरुवात श्रीमंत महाराज मातोश्री आईसाहेब या नावाने होते.

15 डिसेंबर 1749 रोजी श्रीमंत छत्रपती शाहूमहाराज यांचे निधन झाले. त्यानंतर सातारची राजकीय स्थिती ही अत्यंत धामधुमीची होती. छत्रपती शाहू महाराजांच्या पश्चात महाराणी ताराबाई यांचा नातू रामराजे विधीवत सातारच्या गादीवर आले असले तरी काही काळ सर्व सूत्रे महाराणी ताराबाईंच्याच हातात होती. सदरचे पत्र हे त्यादरम्यानचे आहे. त्यामुळे सदरच्या पत्रातील श्रीमंत मातोश्री आईसाहेब ही व्यक्ती म्हणजे ताराबाई साहेबच आहेत. पत्रातील पुढील मजकुरानुसार वनमाळी बिनकमन माळी यांनी शाहूनगरनजीक किल्ले सातारा म्हणजे सध्याचा अजिंक्यतारा येथे जाऊन साहेबास म्हणजेच ताराबाई राणीसाहेबांनी यांनी विनंती केली, की हरिनारायण देवाची स्थापना कैलासवासी महाराज राजश्री यांनी म्हणजेच श्रीमंत छत्रपती शाहू महाराज थोरले यांनी मौजे खेड तर्फे वंदन येथील रानात जमीन देऊन केली होती. ही स्थापना कधी केली याचा उल्लेख पत्रात येत नाही. परंतु पुढच्या काळात देवालयावर अश्वत्थाचा वृक्ष  वाढल्यामुळे त्याची पडझड झाली आहे. त्यामुळे त्यातील श्री हरिनारायण स्वामींच्या मूर्ती बाहेर काढून ठेवल्या आहेत. तरी साहेबांनी म्हणजेच ताराबाई साहेबांनी सदर देवालयाच्या जीर्णोद्धारासाठी मदत करावी अशी विनंती पत्रातून केलेली दिसते.

सदरच्या विनंतीला सकारात्मक प्रतिसाद देत ताराबाई साहेबांनी जुन्या मंदिराच्या नजीकच सुमारे एक बिघे इतकी जमीन देऊ केली. या जमिनीच्या चतु:सीमेत येसूबाईंची घुमटी म्हणजेच समाधी असा स्पष्ट उल्लेख येतो. असे असले तरी हरिनारायण मठाच्या परिसरात राजघराण्यातील आणखी काही समाध्या असल्यामुळे येसूबाई साहेबांच्या समाधीची स्थाननिश्चिती करण्यास अडचणी येत होत्या. परंतु नुकत्याच एका जुन्या नकाशाच्या आधारावर येसूबाई साहेबांच्या समाधीच्या स्थानावर शिक्कामोर्तब झाले आहे. महाराणी येसूबाई फाउंडेशन राजधानी सातारा व जिज्ञासा इतिहास संशोधन व संवर्धन संस्था ,सातारा प्रशासनाच्या माध्यमातून सदर समाधीच्या संवर्धनासाठी प्रयत्नशील आहे.

सदर संशोधनकार्यात सातारचे माजी उपनगराध्यक्ष व महाराणी येसूबाई फाउंडेशनचे सर्वेसर्वा श्री. सुहास राजेशिर्के यांच्यासह जिज्ञासा संस्थेचे पदाधिकारी व संलग्न इतिहास अभ्यासक यांनी परिश्रम घेतले. तसेच माहुली ग्रामपंचायत सदस्य श्री. प्रकाश माने व हरिनारायण मठाचे ट्रस्टी श्री. पांडूरंग नेवसे यांचे अत्यंत मोलाचे सहकार्य लाभले. 

                                     महाराणी येसूबाई फाउंडेशन राजधानी सातारा

                                              सर्व विश्वस्त व सदस्य.

                                 जिज्ञासा इतिहास संशोधन व संवर्धन संस्था ,सातारा